نورنیوز–گروه فرهنگی: عصر سرد سه‌شنبه که تهران در رخوت یک تعطیلی ناگزیر و چه‌بسا نابهنگام فرو رفته بود، ضیافت گرم اهالی کتاب، به رسم سالانه در تالار وحدت برگزار شد تا برگزیدگان چهل و دومین دوره کتاب سال جمهوری اسلامی ایران و نیز سی و دومین دوره جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران معرفی شوند و جوایز خود را از دست رئیس‌جمهور دریافت کنند.
هرچند این مناسک سالانه معمولا در ایام دهه فجر و در بهمن ماه برگزار می‌شود اما امسال با اندکی تعویق زمانی، روز سه‌شنبه 7 اسفند برگزار شد. بازار کتاب در ایران، طی تمام روزهای سال، رونق و رواجی نسبی دارد اما همانطور که وزیر فرهنگ گفته است، در سه مقطع زمانی هرسال، حال و هوای عمومی بازار کتاب ایران، «بهاری» یا بهاری‌تر می‌شود. مقطع اول،اردیبهشت که مصادف است با برگزاری نمایشگاه بین المللی کتاب؛ مقطع دوم، آبان ماه که همزمان است با هفته کتاب؛ و مقطع سوم که عموما در بهمن ماه است و مناسک معرفی برگزیدگان کتاب سال در آن برگزار می‌شود.
امسال به روایت حجت‌الاسلام حمید پارسانیا، چهل‌ودومین دوره کتاب سال، بیش از ۱۷ هزار کتاب در دو دوره توسط سه داور بررسی شد. سید عباس صالحی،وزیر فرهنگ نیز از رشد سالانه عناوین کتاب در عمر چهل و شش ساله‌ی جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد و گفت :« در فضای انقلاب اسلامی، شاهد این هستیم که جریان تالیف و قلم حرکتی رو به رشد داشته و از این‌جهت باید شکرگزار روندهایی که پدید آمده است، باشیم. در دهه اول انقلاب (۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷) تعداد کتابهای منتشرشده، ۳۵ هزار عنوان بوده است که هم شامل چاپ اول و هم شامل تجدید چاپ می‌شد؛ اما در دهه چهارم یعنی از سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷ ، آمار انتشار کتاب به ۷۲۶ هزار عنوان می‌رسد؛ یعنی با رشد ۲۰ برابری همراه بوده است.»
یک سنت جاافتاده در حوزه کتاب
چیزی که امروز به جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شهرت یافته از سال 1361 بنیان نهاده شد. سابقه اهدای جایزه ای ملی به پدیدآورندگان کتاب، اما به مدت ها پیش از آن، یعنی به دهه 30 شمسی برمی گردد. آن جایزه که نخست با عنوان "جایزه سلطنتی کتاب سال" آغاز شد، از سال 1332 با هدف تشویق خادمان دانش و فرهنگ ایران رواج یافت. ارزشیابی کتاب سال برعهده هیأتی متشکل از استادان زُبده کشور بود که به پیشنهاد شورای عالی دانشگاه انتخاب می شدند. جایزه سلطنتی کتاب سال جایزه‌ای نقدی همراه با فرمان شاه بود که هر سال در روز اول فروردین و در مراسم سلام نوروز، توسط شخص شاه اعطا می‌شد. تعداد جوایز 11 عدد بود به این شرح:
رشته علوم و فنون: سه جایزه
رشته ادبی: دو جایزه، یکی برای تحقیقات ادبی و یکی برای تألیف و تصنیف
رشته علوم انسانی و اجتماعی و تربیتی: دو جایزه
ترجمه: دو جایزه، یکی برای بهترین ترجمه علمی و یکی برای بهترین ترجمه ادبی
کودکان و نوجوانان: دو جایزه، یکی برای بهترین تألیف و یکی برای بهترین ترجمه
مبالغ نقدی این جایزه نیز قابل توجه بود: تصنیف: یکصدهزار ریال / تألیف: هشتادهزار ریال / ترجمه: پنجاه هزار ریال. طبعا در طول زمان، این مبالغ با افزایش مواجه شد. هرچند فکر تأسیس جایزه کتاب، مربوط به سال 1332 بود اما نخستین دوره آن در سال 1333 برگزار شد. این جایزه تا سال 1356 همه ساله برگزار می شد اما در این سال با شعله ور شدن آتش اعتراضات مردمی در جریان انقلاب، روند جایزه کتاب هم متوقف شد و به آخر رسید.نکته جالب توجه این است که آیت الله ناصر مکارم شیرازی برای تألیف کتاب "فیلسوف نماها" (سال 1333) و آیت الله شهید مرتضی مطهری برای پاورقی های کتاب "اصول فلسفه و روش رئالیسم" جزو برگزیدگان این جایزه بودند. نام بسیاری دیگر از محققان ادبیات و علوم انسانی و نیز مترجمان در میان فهرست برگزیدگان این جوایز دیده می شود.
در کنار این جایزه‌ی رسمی و دولتی، جایزه‌ای غیردولتی در حوزه‌ی کتاب وجود داشت که توسط نهادی به نام «انجمن کتاب» اهدا می‌شد. این انجمن در سال 1337 به ابتکار جمعی از نویسندگان، کتابداران، و کتابدوستان تشکیل شد. هدف انجمن آن بود که موجب پیشرفت کارهای مربوط به کتاب بشود. کارهای آن عبارت بوده است از تنظیم نمایشگاه کتاب، انتشار فهرست کتابهای سال به نام کتابهای ایران، و آشنا کردن خوانندگان و کتابدوستان ایران با بهترین کتابهایی که در هر سال نشر می‌شد. انجمن کتاب در هر سال 10 کتاب درجه اول را به‌عنوان "کتابهای برگزیده" معرفی می‌کرد. توجه هیأت داوران چه در کتابهای ترجمه‌شده و چه در کتابهای تألیفی به سه نکته اساسی معطوف بود: موضوع، شیوه نثر و درست‌نویسی، و زیبایی و دقت در چاپ. هیأت داوران انجمن کتاب از این افراد تشکیل شده بود: دکتر مهدی بیانی، محمد سعیدی، دکتر محسن صبا، دکتر ذبیحاهلل صفا، دکتر محمود صناعی، دکتر یحیی مهدوی، دکتر حسن مینوچهر، سعید نفیسی، و دکتر محسن هشترودی.
دور دوم جایزه کتاب،از سال 1361 پس از پیروزی انقلاب، با عنوان جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، با محوریت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با هدف ارتقای فرهنگ جامعه اسلامی، حفظ استقلال و هویت فرهنگی، و حمایت و تشویق مؤلفان، مترجمان، و مصحّحان کشور آغاز شد و تاکنون ادامه یافته است. هیأت داوران از میان استادان حوزه و دانشگاه و سایر صاحب‌نظران علمی و فرهنگی کشور به پیشنهاد اداره کل مراکز و روابط فرهنگی، تصویب معاون فرهنگی، و تأیید وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی دعوت می‌شوند.
این جایزه شامل لوح تقدیر مقام ریاست جمهوری و سکّه‌های بهار آزادی است که هر سال معمولا در دهه فجر (12-22 بهمن) توسط شخص رئیس جمهور به برندگان اعطا می‌گردد. گویا غیر از سال 1389 که محمود احمدی نژاد برای اهدای جوایز به مراسم نیامد در سایر دوره ها رؤسای جمهور وقت به این وظیفه قانونی عمل کرده اند. البته در یکی دوسال هم به خاطر شرایط خاص کرونایی، تغییراتی در نحوه برگزاری مراسم ایجاد شد. گاه نیز بنابه تشخیص هیأت داوران، علاوه بر آثار برگزیده، آثاری نیز به‌عنوان شایسته یا قابل تقدیر معرفی می‌شوند. چندسالی است که تجلیل از یکی از خادمان فرهنگ هم به مجموعه‌ی برنامه‌های این مراسم اضافه شده است. امسال در این بخش از استاد دکتر غلامرضا اعوانی، استاد شاخص فلسفه تجلیل شد.
از سال 1372 جایزه دیگری نیز در سیاست‌های وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گنجانده شد. این جایزه با عنوان جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران، همزمان با جایزه کتاب سال و در همان مراسم اعطا می‌گردد. نوع این جایزه نیز لوح تقدیر رئیس جمهوری و سکّه‌های بهار آزادی است که با هدف شناسایی و معرفی آثار برگزیده جهانی در دو حوزه مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی و بزرگداشت پدیدآورندگان آنها اعطا می‌شود. بر طبق این طرح، فقط کتابهایی بررسی می‌شوند که برای نخستین بار در طی سال میلادی قبل، در خارج از کشور (با هر زبانی)، منتشر شده‌اند.
غیر از کتاب سال، انبوهی از جوایز دولتی و غیردولتی دیگر هم برای موضوع کتاب و فرهنگ مکتوب، در دوره پس از پیروزی انقلاب طراحی شده و اجرا می‌شوند. جایزه کتاب سال دانشگاهی، جایزه کتاب سال حوزه، جایزه کتاب سال دفاع مقدس، جایزه جلال، و جایزه پروین از مهم‌ترین جوایز دولتی کتاب‌اند. تعداد قابل توجهی جایزه‌ی صنفی و غیردولتی و خصوصی هم در این حوزه تأسیس شده و سالانه یا دوسالانه برگزار می‌شود.
وقت بازنگری در سیاست‌های کتاب
به رغم مناسک پرباری که بخش دولتی و غیردولتی برای قدردانی از پدیدآورندگان کتاب برگزار می‌کنند، روزگار آبادی برای کتاب نمی‌توان دید. سقوط شمارگان به اعداد غیرقابل باور 200 نسخه و حتی کمتر، آمار و نرخ نگران‌کننده‌ی مطالعه در ایران که در آخرین گزارش رسمی، 13 دقیقه برآورد شده، حذف کتاب از سبد خرید خانوار به دلیل جهش بهت‌آمیز قیمت، تغییر مدل مصرف فرهنگی از کتاب به سمت شبکه‌های اجتماعی و صفحات مجازی، شاخص‌های گویایی برای وضعیت نابسامان کتاب در روزگار ماست. گلایه‌های ناشران و کتابفروشان و صنف‌های مرتبط با تولید کتاب، شاهد دیگری بر این واقعیت تلخ است.
به نظر می‌رسد سیاست‌گذاری در حوزه‌ی کتاب، نیازمند بازنگری‌ها و نوسازی‌های جدی است. این بازنگری باید تمام حلقه‌های زنجیره‌ی کتاب را دربربگیرد؛ از نقطه‌ی بررسی و ممیزی تا ویترین کتاب. از ساماندهی کاغذ و اقلام نشر تا موضوع اثربخش‌شدن جوایز متعدد کتاب. هنوز در ایران، با روندهای استانداردی روبرو نیستیم که برگزیده‌شدن در یک جایزه‌ی کتابی، خصوصا جوایز ملّی و دولتی، به فروش فراگیر آن اثر بینجامد! آیا ذائقه‌ی فرهنگی مشتریان و مراجعان کتاب در ایران، با سیاست‌ها و معیارهای این مراسم نامنطبق است؟ آیا مخاطبان کتاب، در قبال چنین معیارها و گزینش‌هایی مقاومت فرهنگی نشان می‌دهند؟ آیا نمی‌توان از الگوهای جهانی جوایز کتاب مثل گنکور، پولیتزر، بوکر استفاده کرد و به جای ارقام درشت جوایز، از شیوه‌هایی برای روان‌تر شدن چرخه‌ی داخلی نشر و تأثیر درونی جوایز بر این چرخه استفاده کرد؟
این قبیل پرسش‌ها همه‌ساله در برابر روی بانیان و برگزارکنندگان مراسم کتاب سال نهاده می‌شود اما بازار کتاب، همچنان با سرعتی غیرقابل دفاع در توجه نهادهای سیاستگذار به آنها مواجه است. به نظر می‌رسد وزارت فرهنگ و مشخصا خانه کتاب می‌تواند با تشکیل کارگاه‌ها و کارگروه‌های جدی و تخصصی و مستمر، بازبینی در سیاست‌های کتاب، و نیز بازنگری در مناسک جوایز سالانه کتاب را آغاز کند و بدون هرگونه شتابزدگی و سطحی‌نگری، مأموریتی بسیار مهم و محوری را در چند سال به انجام برساند.
فهرست برگزیدگان کتاب سال
آثار برگزیده سی‌ودومین جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به شرح زیر اعلام شد:
مطالعات اسلام
تاریخ اسلام: «کربلا و هویت؛ ملت، اسلام و ادبیات مسلمانان بنگالی» تألیف اپسیتا هالدر از هند، انتشارات راتلج، ۲۰۲۳
Reclaiming Karbala: Nation, Islam and Literature of the Bengali Muslims, by Epsita Halder/ Routledge, ۲۰۲۳.
جامعه‌شناسی دین: «شناخت اسلام؛ مواضع معرفت» تألیف برایان اس. ترنر از استرالیا، انتشارات دانشگاه ادینبورگ، ۲۰۲۳
Understanding Islam: Positions of Knowledge, by Bryan S. Turner, Edinburgh University Press, ۲۰۲۳
مطالعات ایران
هنر: «رنگ و معنی در هنر هخامنشی پارسی» تألیف الکساندر ناگل از آلمان، انتشارات کمبریج، ۲۰۲۳
Color And Meaning In The Art Of Achamendi Persia, by Alexandder Nagel, Cambridge University, ۲۰۲۳.
زبان فارسی: «فارسی گفتاری مدرن در رمان‌های معاصر ایران؛ تحلیلی بر رمان‌های منتخب قرن ۲۱» تألیف کاتاژینا وانسالا از لهستان، انتشارات بریل، یونی پرس، ۲۰۲۳
Modern Spoken Persian in Contemporary Iranian Novels: An analysis of selected ۲۱st century novels/ by Katarzyna Wąsala/Brill V&R unipress, ۲۰۲۳
همچنین اسامی آثار برگزیده جایزه کتاب سال به شرح زیر است :
فلسفه و روان‌شناسی
فلسفه اسلامی (تصحیح): «الحکمة الاشراقیة؛ المجموعة الکاملة لمصنفات شهاب‌الدین یحیی السهروردی» تألیف شهاب‌الدین یحیی سهروردی، تصحیح محمد ملکی (جلال‌الدین)، با همکاری علمی علیرضا ملکی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب؛ تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۴ـ۱۴۰۲، ۹ج
فلسفه اسلامی (ترجمه): «اویسنا؛ مابعدالطبیعه ابن‌سینا در غرب قرون وسطا» تألیف گروه نویسندگان، ترجمه و گردآوری علی نیک‌زاد، ویراستار علمی: سعید انواری، تهران: کرگدن، ۱۴۰۲، ۳۲۰ص
دین
علوم قرآنی: «قرآن قدس؛ ترجمه‌ای کهن از قرآن» پژوهش علی رواقی، تهران: موقوفات دکتر محمود افشار؛ با همکاری سخن، ۱۴۰۲، ۳ج
فقه و اصول: «کتاب نکاح» تألیف آیت‌الله سیدموسی شبیری‌زنجانی، قم: مرکز فقهی امام محمدباقر (علیه‌السلام)، ۱۴۰۲، ۱۲ج
علوم اجتماعی
جامعه‌شناسی: «کنش‌گران مرزی؛ صد سال نخست از نسل شوشتری (۱۱۷۰ش) تا نسل فروغی (۱۲۷۰ش)» تألیف مقصود فراستخواه، تهران: گام نو، ۱۴۰۱، ۶۰۲ص
علوم خالص
زمین‌شناسی: «زمین‌شناسی مهندسی و تونل‌سازی؛ ارزیابی عملکرد TBM در تونل‌های سنگی» تألیف جعفر حسن‌پور، جمال رستمی و ماشاءالله خامه‌چیان، تهران: دانشگاه تهران، ۱۴۰۲، ۴۸۸ص
علوم کاربردی
علوم پزشکی (تالیف): «سلامت خانواده؛ با تأکید بر سلامت مادر، کودک و باروری» تألیف مژگان میرغفوروند و اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور، تهران: جامعه‌نگر، ۱۴۰۲، ۴ج
علوم پزشکی (ترجمه): «اورژانس‌های پزشکی در مطب دندانپزشکی» تألیف استنلی مالامد، ترجمه و تألیف مسعود یغمایی، تهران: شایان نمودار، ۱۴۰۲، ۷۱۶ص
دامپزشکی: «آناتومی جامع دامپزشکی» تألیف جواد صادقی‌نژاد، تهران: دانشگاه تهران، ۱۴۰۱، ۵۹۸ص
هنر
معماری و شهرسازی: «بنیادهای فهم تاریخ معماری؛ درس‌نامه‌ای میان‌رشته‌ای» تألیف مهرداد قیومی‌بیدهندی، تهران: فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران؛ مؤسسه تألیف، ترجمه و نشر آثار هنری (متن)، ۱۴۰۲، ۴۱۹ص
ادبیات
داستان بلند و رمان: «سنگ اقبال» نوشته مجید قیصری، تهران: چشمه، ۱۴۰۲، ۲۳۷ص
داستان کوتاه: «آن پری‌زاد سبزپوش» نوشته صمد طاهری، تهران: نیماژ، ۱۴۰۲، ۱۸۴ص
شعر کلاسیک: دو کتاب زیر به‌صورت مشترک انتخاب شدند؛
«شبانماه» سروده فاطمه عارف‌نژاد، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری شهرستان ادب، ۱۴۰۲، ۹۳ ص.
«کوه‌زاد: مجموعه غزل» سروده قادر طراوت‌پور، تهران: مؤسسه فرهنگی هنری شهرستان ادب، ۱۴۰۲، ۱۴۱ص.
شعر نو: دو کتاب زیر به‌صورت مشترک انتخاب شدند؛
«آن‌قدر تلخ که فراموش می‌کنی شکلات است» سروده فاطمه گیلانی، تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، ۱۴۰۲، ۸۸ص.
«زن آتش» سروده حسنا محمدزاده، کرج: ایهام، ۱۴۰۲، ۱۸۲ص.
درباره شعر: «شاعران در جست‌وجوی جایگاه؛ نگاهی دیگر به تحول شعر فارسی» تألیف مسعود جعفری‌جزی، تهران: نیلوفر، ۱۴۰۲، ۴۰۶ص.
متون قدیم: «دیوان قطران تبریزی» تصحیح محمود عابدی و مسعود جعفری‌جزی با همکاری تهمینه عطائی و شهره معرفت، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۴۰۲، ۲ج.
بخش سپاس
هیئت علمی چهل‌ودومین جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران جایزه ویژه خویش را در بخش سپاس به کتاب زیر اهدا می‌کند:
«مصحف المشهد الرضوی؛ الجامع للنسختین المرقّمتین ۱۸ و ۴۱۱۶ فی مکتبة العتبة الرضویة بمشهد» پژوهش و تحقیق مرتضی کریمی‌نیا؛ مقدمه: سیدجواد شهرستانی، بررسی و بازبینی نهایی: مرکز طبع و نشر قرآن جمهوری اسلامی ایران، قم: مؤسسه آل البیت (علیهم‌السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۰۲، ۱۰۲۴ص.