نورنیوز-گروه فرهنگی: در تاریخ ایران پس از اسلام، عملی‌شدن رؤیای ایران بزرگ را با چند سلسله می‌توان دید. در رأس آنها، دولت آل‌بویه است که بعدها در بخش‌های وسیعی از ایران حکومت می‌کرده است و جالب آنکه گرچه قدرت‌شان به آن حد رسیده بود که بتوانند خلافت بغداد را از سر راه بردارند، بنا بر مصالحی چنین نکردند.
در تاریخ ایران پس از اسلام، عملی‌شدن رؤیای ایران بزرگ را با چند سلسله می‌توان دید. در رأس آنها، دولت آل‌بویه است که بعدها در بخش‌های وسیعی از ایران حکومت می‌کرده است و جالب آنکه گرچه قدرت‌شان به آن حد رسیده بود که بتوانند خلافت بغداد را از سر راه بردارند، بنا بر مصالحی چنین نکردند. مشهورترین فرمانروای آل‌بویه عضدالدوله دیلمی مانند ساسانیان تاج بر سر نهاد و خود را شاهنشاه خواند و در خطبه‌‌‌های رسمی نام او را پس از خلیفه می‌آوردند. او خود را از تبار سرداران ایران کهن قلمداد می‌کرد، سکه زد و با خط پهلوی روی آن نوشت. به‌واقع، این دوره را می‌توان به زمانه
خلیفه-شاهنشاه تعبیر کرد. باوجوداین، او نخستین کسی است که مزار کنونی امام علی را در نجف ترمیم و تکمیل کرد و سالی در آنجا ماند تا بر کار تجدید بنا نظارت کند. از ابتکارات او، تشویق شیعیان به سکونت در اطراف حرم جدید‌التأسیس امیرالمؤمنین بود. او همین کار را درباره حرم سیدالشهدا هم انجام داد. گفته‌اند ساخت حرم جناب حر بن یزید ریاحی در 370 ق، به دستور او انجام شد. در این دوره، عزاداری سیدالشهدا در کوی و برزن به رسمیت شناخته شد و در ری و بغداد، آیین‌های سوگواری برپا می‌کردند و در عید غدیر خم، به جشن و شادی می‌پرداختند. مزار هزار‌ساله حضرت عبدالعظیم فرزند حسن مجتبی(ع) و امامزاده حمزه برادر امام رضا در ری با آن گنبد و بارگاه باشکوه از یادگارهای همین سلسله است. نخستین حاکم زن پس از اسلام در این خاندان ظاهر شد؛ شیرین‌دخت ملک‌خاتون که به ام‌الملوک مشهور است و 32 سال در تهران جدید و ری قدیم بر تخت ماند. چراغ مزار او قرن‌هاست که همچنان روشن است؛ بر فراز آن نوشته‌اند آرامگاه امامزاده سیده ملک‌خاتون.
به‌تازگی اثر یکی از علمای معاصر سیدرضی که در اصفهان زندگی می‌کرد، به دست آمده که مشتمل بر گردآوری خطبه‌ها، نامه‌ها و جملات علی امیرالمؤمنین است: «کلمات سیدالعرب ابی‌الحسن علی‌بن ابی‌طالب» از سیدابوالحسن محمدبن طاهر زینبی جعفری مشهور به اشرف جعفری. او از تبار جعفر طیار، برادر بزرگ علی امیرالمؤمنین است که فرزندش عبدالله همسر حضرت زینب بود. او به این نیت که در اصفهان مردم را با بیانات امیرالمؤمنین آشنا کند، رو به آنجا نهاد. جالب آنکه در آن عهد اصفهان به تشیع شناخته نشده بود و مهم‌تر آنکه نویسنده از کارگزاران آل‌بویه در دستگاه علاءالدوله بود. ابن‌سینا کتاب مهم دانش‌نامه علائی را برای او نوشت و در آن 200 واژه جدید فارسی وضع کرد که مرحوم محمد معین آن را برشمرده است. نکته آنکه آخرین اثر آن مجموعه به نامه حضرت به مالک اشتر اختصاص دارد که قرار بود فرمانروای مصر شود. خود شریف رضی در بارگاه آل‌بویه از جایگاه و اعتباری ویژه برخوردار بود. اگر از بعضی سلسله‌های کوچک محلی مانند علویان طبرستان و سربداران خراسان بگذریم، دومین حکومت فراگیر ایران از آنِ سلسله صفوی است که بیش از 200 سال در ایران برپا بود و خاطرات امپراتوری ایران کهن را تجدید کرد.
این سلسله نیز آشکارا علاقه‌اش را به علی امیرالمؤمنین و خاندان او ابراز می‌کرد. آنها نسب خود را به امام موسی کاظم و از طریق شهربانو، همسر حسین سیدالشهدا، به ایران ساسانی می‌رساندند و آمدوشد تأثیرگذاری به مزار امامزاده حمزه جد اعلای‌شان در ری داشتند و همین منشأ گذار تهران از قصبه به شهر شد. در شاهنامه مشهور و یگانه شاه تهماسب، که او را صوفی-پادشاه خوانده‌اند، برای نخستین بار نقشی از پیامبر و جانشین او ذیل اشعار مشهور فردوسی آمده است: اگر چشم داری به دیگر سرای/ به نزد نبی و وصی گیر جای. مهم است که این سلسله کار خود را با همین تصویرگری شاهنامه گره زده است. بنیان‌گذار سلسله صفویه، شاه اسماعیل، نام فرزندانش را از شاهنامه برگزید؛ شاه تهماسب، سام میرزا، بهرام میرزا و القاسب (ارجاسب). حکومت صفویه شیعه بود و روحانیت یکی از طبقات تأثیرگذار در آن دوران به شمار می‌آمدند. آنها در رأس امور نبودند، ولی هر یک از شاهان صفوی به نحوی که لازم می‌دیدند، به آنها نزدیک می‌شدند. در بین همان طبقه نیز علمای بزرگی مخالف همان میزان مداخله و برعهده‌گرفتن مناصب بودند؛ مانند عالم نامدار و زاهد ملا احمد مقدس‌اردبیلی. شاید از این‌رو که نمی‌خواستند غباری بر دامن تشیع بنشیند. در آغاز کار هم علمای جبل‌عامل مانند محقق کرکی و خانواده شیخ بهایی بودند که از بیم جان و قتل و غارت خلافت عثمانی به ایران پناه آورده و جذب دربار صفوی شدند. صفویه نظام دیوان‌سالاری کارآمدی داشت که طی بیش از 200 سال ایران پهناور آن روزگار را به یکی از قدرتهای اقتصادی و سیاسی دوران تبدیل کرد. رونق اقتصادی و سلطه ایران بر راه‌های تجاری در کل اطراف این سرزمین موضوع صدها کتاب و رساله و مقاله بوده است.
جالب آنکه در همین دوره در کنار کتاب‌های دیگر مذهبی، نهج‌البلاغه رواج بسیاری یافت. بر اساس فهرست نسخه‌های خطی فارسی آقای احمد منزوی و فهرستگان نسخه‌های خطی آقای مصطفی درایتی بالغ بر 400 نسخه خطی از آغاز تدوین نهج‌البلاغه تاکنون به صورت کلی و جزئی در فهارس موجود است که حدود 300 نسخه آن مربوط به همان زمان است و بر اساس این از آغاز تدوین نهج‌البلاغه سیدرضی در قرن چهارم تا برآمدن صفویان 12 شرح و ترجمه در دست است. درحالی‌که فقط در دوره آنها (908-1148ق)، 18 شرح و ترجمه شناسایی شده است. به‌واقع چنین آثاری این پیام را می‌دهند که اگر قرار است حکومتی زیر لوای علی امیرالمؤمنین تشکیل شود، باید سلوک آن مطابق سیره آن حضرت باشد. به هر حال این روال بیانگر دو مطلب اساسی است: نخست آنکه حکومت‌های ملی در ایران با نام و باور ایرانیان به علی امیرالمؤمنین شکل گرفته‌اند و دیگر آنکه حکومت‌ها با توجه به علایق ایرانیان به آن حضرت، خود را در آن قالب معرفی می‌کردند؛ یعنی یک پروژه بزرگ سیاسی مانند تشکیل یک سلسله و ادامه آن در ایران با نام علی موفق می‌شد و این بیراه نبود. جالب آنکه حرکت‌های نوآورانه نیز با همین نام مبارک همراه بوده است. هم‌زمان با نضج‌گرفتن تفکرات جدید اداره حکومت در ایران قاجاری باز هم توجه به نامه حضرت به مالک اشتر با ترجمه آن آغاز شد. در دوره گسترش اندیشه‌های جدید سیاسی در زمان معاصر باز چنین فرایندی را شاهد هستیم و دست‌کم دو ترجمه معتبر از آن نامه وجود دارد. یکی از پدر محمدعلی فروغی، میرزا محمدحسین فروغی ذکاءالملک اول و دیگری از میرزا محمد ابراهیم نواب بدایع‌نگار تهرانی، جد مرحوم علامه ابوالحسن شعرانی که ملک‌الشعرای بهار در سبک‌شناسی به اهمیت آن پرداخته و آن را جزء بهترین‌ها دانسته است. در دهه‌های 40 و 50 نیز بسیار بودند کسانی که به ترجمه و شرح نهج‌البلاغه و مقایسه میان عهدنامه مالک اشتر و اعلامیه جهانی حقوق بشر همت گماشتند. ازجمله مشهورترین آنها مرحوم استاد شیخ محمدتقی جعفری‌تبریزی و خطیب دانشمند مرحوم سیدمحمد‌تقی نقوی‌قائینی بود. این روزها، در فضای مجازی سخنی است از یک همشهری عالم زردشتی که می‌گوید: باری ایرانی‌ها شیفته عدل علی شدند. شاهد مثال او این است که حضرت می‌گوید: اگر خلخال از پای دختری ذمی در حکومت اسلامی بربایند و از خبر آن مسلمانی دق کند، او را ملامت نمی‌باید کرد. باری علی امیرالمؤمنین رمز وحدت ایرانیان است.
دل سراپرده محبت اوست
دیده آینه‌دار طلعت اوست
ولادت علی امیرالمؤمنین فرخنده باد.
*وزیر اسبق فرهنگ و ارشاد اسلامی
شرق