نورنیوز ـ گروه فرهنگ و جامعه: پیشرفت‌های علمی در حوزه رسانه و توسعه شبکه‌های اجتماعی، جایگاه کتابخانههای عمومی را به عنوان مرجعی برای مطالعه تا حدودی تغییر داده است. شکل استفاده از کتابخانه نیز دستخوش تحولات ناشی از همین توسعه شده و در حال حاضر کتابهای مرجع در بسیاری از کتابخانه‌ها به صورت آنلاین در دسترس و قابل استفاده هستند.
امانت گرفت کتابهای غیر مرجع از جمله رمان‌ها نیز که در گذشته رواج داشت، امروز با وجود کتابهای پی دی افی که به راحتی در سایت‌ها و کانال‌ها قابل دسترسی اند، دیگر امری غیرضروری به نظر می‌رسد. از آن گذشته کتابهای صوتی نیز به بازار پرتنوع کتاب اضافه شده‌اند که حتی دیگر زحمت خواندن را هم از دوش کتابخوانان برمی‌دارند.
کتابخانههای روستایی در حکم فرهنگسراهای محلی
شاید عجیب به نظر برسد که حتی در چنین وضعیت تحول یافته‌ای نیز هنوز کسانی به کتابخانههای عمومی مراجعه می‌کنند و کتاب امانت می‌گیرند و یا همان جا کتاب‌ها را مطالعه می‌کنند. این قاعده اما در مورد روستاها و بویژه روستاهای دور از مرکز صدق نمی‌کند و به همین جهت باید حساب کتابخانههای روستایی را از دیگر کتابخانه‌ها جدا کرد. کتابخانههای روستایی غیر از در اختیار قرار دادن کتاب به متقاضیان، مکان‌هایی برای سایر امور فرهنگی همچون برگزاری کلاس‌های آموزشی، نمایش فیلم و برپایی نمایشگاه‌های کوچک محلی هستند. از این رو می‌توان از آنها به عنوان فرهنگسراهای روستایی هم یاد کرد.
در شرایطی که دسترسی به منابع درسی و کتابهای کمک آموزشی برای دانش‌آموزان روستایی در برخی روستاهای دورافتاده مهیا نیست، این کتابخانههای روستایی هستند که با گردآوری این منابع می‌توانند به دانش‌آموزان کمک کنند. استفاده از رایانه نیز امکانی است که در برخی از کتابخانههای روستایی برای افراد مهیا می‌شود که این مسأله بویژه برای روستاهای مناطق کم برخوردار حائز اهمیت است. حتی در برخی از این روستاها کودکان به کتابهای داستان که کمک کننده به رشد اجتماعی و تقویت کننده قوه تخیل آنهاست دسترسی ندارند. اینجا هم نقش کتابخانههای روستایی برای فراهم کردن این امکان دوباره پر رنگ می‌شود. با وجود این هنوز بسیاری از روستاها کتابخانه‌ای از آن خود ندارند.
اطلاعات مرکز آمار ایران در زمینه سرشماری عمومی نفوس و مسکن حکایت از این دارد که ۷۴ درصد جمعیت کشور در نقاط شهری و ۲۶ درصد در نقاط روستایی ساکن‌اند. داده های آماری براساس سرشماری سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد جمعیت کل کشور معادل ۷۹ میلیون و ۹۲۶ هزار و ۲۷۰ نفر بوده است که از این میزان ۵۹ میلیون و ۱۴۶ هزار و ۸۴۷ نفر ساکن شهرها و ۲۰ میلیون و ۷۳۰ هزار و ۶۲۵ نفر ساکن در نقاط روستایی بوده‌اند. این اطلاعات نشان‌دهنده این است که از کل جمعیت ایران ۲۵.۹ درصد روستانشین هستند که در ۶۲ هزار و ۲۸۴ آبادی توزیع شده‌اند. اکنون سئوال این است که سهم این تقریبا 26 درصد مردم ایران که در روستاها ساکن اند از چیزی تحت عنوان کتابخانه عمومی چقدر است؟
بر اساس طرح آمایش سرزمینی، از کل 16 هزار کتابخانه عمومی مورد نیاز در کشور، 3هزار کتابخانه باید سهم مناطق روستایی باشد اما در حال حاضر طبق اعلام نهاد کتابخانههای عمومی کشور که متولی ساخت و توسعه کتابخانههای روستایی است، فقط در حدود 800 کتابخانه روستایی فعال در کشور وجود دارد که بخشی از آنها کتابخانه های مربوط به نهاد کتابخانه های عمومی کشورند و برخی دیگر اصطلاحا کتابخانه های مشارکتی هستند.
این در حالی است که 37 هزار روستا در کشور داریم. با این حساب تنها 2 درصد روستاها کتابخانه عمومی دارند و بقیه روستاها یا اساسا چیزی به عنوان کتابخانه ندارند و یا از کتابخانههای سیار استفاده می‌کنند. گفتن ندارد که کتابخانههای سیّار، گرچه قدمت‌شان در روستاها بیشتر از کتابخانههای ثابت است اما امکانات کتابخانههای ثابت را در اختیار روستاییان قرار نمی‌دهند. بنابر آمار دفتر برنامه‌ریزی نهاد کتابخانههای عمومی کشور، مساحت کتابخانههای روستایی و نهادی در کشور اکنون به 136 هزار متر مربع می‌رسد. این کتابخانه‌ها؛ چهار میلیون و 800 هزار جلد کتاب دارند و 170 هزار نفر عضو این کتابخانههای روستایی هستند. این کتابخانه‌ها توسط 670 کتابداردر کشور اداره می‌شوند.
در سال‌های اخیر، گروه‌های نیکوکار و نیز اهالی برخی روستاها تلاش کرده‌اند خود آستین بالا بزنند و به ایجاد و راه‌اندازی کتابخانههای روستایی اقدام کنند. از جمله این افراد عبدالرحیم بلوچ، معلم روستای پیرسهراب در شهرستان چابهار استان سیستان و بلوچستان است که با دیدن شوق کودکان به مطالعه، تصمیم گرفت کتابخانه‌ای در روستا دایر کند.
این فعال حوزه کتاب به نورنیوز می‌گوید: «روستای ما امکانات چندانی ندارد و به همین خاطر مجبور شدیم کتابخانه را در اتاقی که یکی از روستاییان در اختیارمان قرار داده بود دایر کنیم. اول فقط 20 جلد کتاب داشتیم اما کم کم تعداد کتاب‌ها زیاد شد. بخشی از کتاب‌ها را خیّران و نیکوکاران فرهنگی با مساعدت و مشارکت‌های مردم جمع آوری کرده و به کتابخانه اهدا کردند. در بین این کتاب‌ها، کتابهای کمک آموزشی و کنکور هم بود که خیلی مورد نیاز بچه‌های روستاست. بچه‌ها خیلی به کتابخانه علاقه دارند و مدام کتاب امانت می‌گیرند و داستان‌های آنها را در جلسات کتابخوانی برای هم تعریف می‌کنند. در عین حال، خودشان هم در نظافت و نگهداری کتابخانه حضور فعال دارند و همکاری می‌کنند.»
وجود کتابخانههای روستایی از جهت برگزاری دوره‌های آموزشی هم دارای اهمیت است. فاطمه سرابی، فعال اجتماعی حوزه آموزش در استان کرمان در این باره به نورنیوز می‌گوید: «ما با کمک خیّران توانستیم برای کتابخانه چند روستا ویدئو پرژکتور تهیه کنیم و از مشاوران داوطلب هم کمک گرفتیم تا برای آمادگی کنکور بچه‌ها دوره‌هایی برگزار کنند. این کارها در کتابخانه روستا انجام می‌شد و بدون وجود چنین مکانی، برگزاری کلاس‌ها دشوار بود. دانش‌آموزان برخی مناطق به دلیل مشکل مالی قادر به شرکت در کلاس‌های کنکور و تهیه کتابهای کمک درسی نیستند و در کتابخانه‌ها تا حدودی این امکان برایشان فراهم و به پیشرفت درسی آنها کمک می‌شود.»
سابقه تاسیس کتابخانههای روستایی در جهان و ایران
راه اندازی کتابخانههای روستایی امری رایج در دنیاست و تاریخچه آن به اوایل قرن بیستم برمی‌گردد. مجارستان و هندوستان نخستین کشورهایی بودند که به تأسیس کتابخانههای روستایی اقدام کردند. پس از آنها کشورهای دیگر نیز به جمع مؤسسان کتابخانههای روستایی پیوستند تا به توسعه دانش کمک کنند؛ بویژه زمانی که برنامه مبارزه با بی‌سوادی یونسکو در دهه 1970 مورد توجه قرار گرفته بود کتابخانههای عمومی سهم مهمی در این امر داشتند.
در ایران نیز تاریخچه تأسیس کتابخانههای روستایی به سال 1325 شمسی برمی‌گردد که البته به صورت کتابخانههای سیّار بود. در سال 1345 اولین کتابخانه روستایی ثابت از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در منطقه دره شوری استان فارس تأسیس شد. در یک تحقیق تاریخی آمده است که از شهریور 1347، «وزارت تعاون و امور روستاها»، تأسیس خانه‌های فرهنگ روستایی را با هدف بالا بردن سطح اطلاعات عمومی و اجتماعی و ایجاد زمینه‌های مساعد برای پرورش و رشد استعداد روستاییان آغاز کرد.
یکی از برنامه‌های «خانه فرهنگ روستایی» تشکیل و راه‌اندازی کتابخانه در روستا بود. این کتابخانه‌ها یکی از اتاق‌های خانه فرهنگ روستایی را به خود اختصاص می‌دادند. برخی از این کتابخانه‌ها تا امروز به فعالیت‌های خود ادامه داده‌اند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، نهاد جهاد سازندگی متولی ساخت کتابخانههای روستایی شد واز سال 1358 تا 1362 توانست یکهزار و 481 کتابخانه روستایی دایر کند که فعالیت بسیاری از آنها متوقف شد و همانطور که اشاره شد در حال حاضر تنها حدود 800 کتابخانه روستایی در کشور فعال است.
بر اساس دستورالعمل اولیه‌ای که نحوه اداره کتابخانههای عمومی روستایی را تشریح می‌کند، روستاهای بالای هزار و ۵۰۰ نفر جمعیت می‌توانند به کتابخانه مجهز شوند اما موانع موجود که عمدتا اقتصادی و نیز نبود متولی برای ساخت کتابخانههای روستایی عنوان می‌شوند، سبب شده تا تعداد زیادی از روستاها از داشتن کتابخانه محروم شوند؛ کتابخانه‌هایی که حکم خانه‌های فرهنگ روستاها را دارند و گاهی استعدادهای بزرگی را پرورش می‌دهند که بدون وجود این فضاهای فرهنگی شاید امکان رشد پیدا نمی‌کردند.
از مهم‌ترین اقداماتی که ظرف 9 سال اخیر در این عرصه انجام شده راه اندازی رخدادی فرهنگی با عنوان «جشنواره روستاها و عشایر دوستدار کتاب» است. این جشنواره در سال 1393 با هدف تأمین عدالت فرهنگی و تمرکززدایی از شهر و توجه به نیازهای مناطق روستایی در موضوع کتاب، تأسیس شد و امسال نهمین دوره خود را برگزار می‌کند. طبعا وجود چنین اتفاقات فرهنگی می‌تواند به توسعه فعالیت‌های کتابخانه‌ای در مناطق روستایی بینجامد و رقابتی سودبخش میان روستاها و عشایر برقرار کند.
دسترسی به کتاب، حق تمام کودکان و نوجوانانی است که در مسیر رشد خود تشنه آموختن و دانستن هستند. کتاب‌هایی که در شهرهای بزرگ به راحتی در کتابفروشی‌ها و کیوسک‌های مطبوعاتی در دسترس قرار دارند، آرزوی دور از دسترس بسیاری از کودکان روستایی است. آنها گاهی آنقدر یک کتاب را می‌خوانند و دست به دست می‌کنند که تقریبا چیزی از کتاب باقی نمی‌ماند. کسانی که با چنین صحنه‌هایی مواجه شده باشند ضرورت ساخت و راه‌اندازی کتابخانههای روستایی را بهتر از هرکس دیگری درک می‌کنند.
نورنیوز