نورنیوز ـ گروه اجتماعی: بیراه نیست اگر کسی کولبری را یکی از اصلی ترین معضلات و آسیب های اجتماعی در مناطق مرزی کشور تلقی کند؛ آسیبی که ریشه اصلی اش به توسعه نامتوازن برمی گردد و روی پایه های تبعیض و نابرخورداری استوار است.
هر منطقه ای از کشور که سهمش از توسعه یافتگی ناچیزتر باشد نرخ بیکاری در آن بالاتر است و نرخ بیکاری هرجا بالاتر باشد آسیب های اجتماعی هم بیشتر خواهد بود. مردم چنین مناطقی برای فرار از آن آسیب های اجتماعی و غلبه بر بیکاری، به صرافت طبع از مزیت های منطقه ای خود استفاده می کنند.
در چنین شرایطی، مرز به یک ابزار کار اقتصادی مبدل می شود، خواه ابزاری رسمی مثل بازارچه های مرزی و مناطق آزاد تجاری و خواه ابزاری غیررسمی مثل قاچاق و کولبری.
شاید کسی نتواند برای ظهور پدیده کولبری در ایران، تاریخ دقیقی معین کند. مبادلات فردی کالا بین ساکنان دو سوی مرز همواره و در همه کشورها برقرار بوده اما فراگیرشدن بیکاری و فقر، ارزش اقتصادی مرز را برای باندهای اقتصادی سوداگر افزایش می دهد به طوری که با دعوت از انبوه بیکاران، لشکری از نیروی انسانی باربر تشکیل می دهند که مجبورند در قبال اجرتی ناچیز با مایه گذاشتن از جان، گُرده را زیر بار قاچاق ببرند و کالاهایی را بدون عبور دادن از مبادی گمرکی جابجا کنند.
به این ترتیب یک نابرخورداری اقتصادی، واقعیتی تلخ در پهنه اجتماع می آفریند به نام کولبری.
ماهیت کولبری چنان است که حتی به صورت تقریبی هم نمی توان تعداد شاغلان آن را تخمین زد. با این حال برخی رسانه ها برحسب مشاهدات خام و شمارش های سرانگشتی و نیز حدسیات فعالان این عرصه، آمار متفاوتی، از 25 هزار تا 40 هزار نفر در سراسر مرزهای کشور اعلام کرده اند که شامل کولبرها،سوخت برها وملوانان فعال در تجارت ته لنجی ها می شود.
محدوده سنی کولبران بازه ای گسترده است و از 13 تا 60 سال را دربرمی گیرد. هرچند اکثریت مطلق کولبران را مردان تشکیل می دهند اما زنان هم بخشی بسیار اندک از این مجموعه هستند. به لحاظ پراکندگی جغرافیایی، منطقه غرب کشور شامل کردستان،کرمانشاه و آذربایجان غربی، محل اصلی فعالیت کولبران است . البته در شرق (سیستان و بلوچستان)، "سوخت بران" و در جنوب (هرمزگان)، "ته لنجی ها" کاری کمابیش مشابه کولبران انجام می دهند.
کولبر یا قاچاقچی؟
با اینکه گاه گفته می شود کالایی که کولبرها وارد کشور می کنند مصداق قاچاق است اما جالب است بدانیم که سهم کالاهای کولبری از کل بازار قاچاق کشور که بین 12 تا 20 میلیارد دلار برآورد می شود سهمی ناچیز است. با اینهمه به محض اینکه صحبت از قاچاق کالا می شود نگاه ها به مناطق غربی و کولبران برمی گردد. سال گذشته معاون صنایع عمومی وزارت صمت اعلام کرد یک میلیارد و ۷۰۰میلیون دلار از کل ۶میلیارد دلار کالای بازار لوازم خانگی، قاچاق است. وی در عین حال تاکید کرد؛ «مسلما این حجم قاچاق، نمی تواند کار کولبر باشد. کولبر قادر نیست مثلا یخچال ساید ۲۰۰ کیلویی را روی دوش بگذارد و در تعداد زیاد جابه‌جا کند. پس قاچاق لوزم خانگی زیر سر کولبران نیست بلکه چیزی سازمان‌یافته است.»
مرکز پژوهش های مجلس هم در گزارشی اعلام کرد؛سالانه حدود ۴ تا ۷ میلیارد دلار کالا از طریق کولبری و ملوانی (ته لنجی) وارد کشور می‌شود. این واردات بدون طی ضوابط فنی، ارزی، بهداشتی و پرداخت عوارض دولتی انجام می‌شود. سهم ناچیز کولبری در بازار قاچاق در حالی است که کولبران بیشترین سهم را در آسیب ها و تلفات در میان قاچاقچیان کالا دارند.
قاچاقچیانی که به تعبیر رهبر انقلاب صدها کانتینر کالای قاچاق وارد کشور می کنند. مقام معظم رهبری اردیبهشت سال 95 با تاکید بر اینکه در مبارزه با قاچاق باید به شکل جدی عمل کرد گفتند : « مراد من از قاچاق ، فلان کولبر ضعیف نیست که می رود یک چیزی را بر می دارد و روی کول خودش می آورد. با او مبارزه هم نشود اشکالی ندارد.»
رهبر انقلاب در ادامه به قاچاق سازمان یافته اشاره کردند و گفتند : «ده ها و صدها کانتیتر اجناس قاچاق وارد کشور می شود و باید با آنها برخورد کنیم. قاچاق بلای بزرگی است برای کشور.»
از چین و ماچین تا اربیل، از اربیل تا سردشت و مهاباد
بارهای قاچاق از کجا به مرز می رسند و چطور سر از بازارهای ایران در می آورند؟ وقتی از مرز گذشتند چه سرنوشتی پیدا می کنند و کجا می روند؟ در بازار سردشت با یکی از جوانان محلی که تا دو سال قبل کولبری می کرد همراه می شویم. او مسیر بارهای قاچاق تا مرز ایران و کرایه حمل باری را که نصیب کولبر می شود اینگونه روایت می کند:« برخی از تجار که از چین یا برخی دیگر از کشورها کالا می خرند برای اینکه هزینه گمرگی نپردازند و یا به خاطر اینکه بارشان جزو اجناس ممنوعه است مسیر بیراهه را انتخاب می کنند. آنها بارشان را از مقصد با کانتینر به اقلیم کردستان می رسانند. برخی هم بار را با کشتی به خلیج فارس می آورند و از طریق لنچ به مرزهای عراق و از آنجا به بغداد وسرانجام اربیل عراق می آورند. در اربیل محدودیتی برای اجناس قاچاق نیست. وقتی بار قاچاق به پشت مرز می رسد کار کولبران ایرانی شروع می شود.»
این جوان سردشتی، جزئیات جالبی از نحوه ورود کالاها به داخل ایران را هم می گوید:« یکی از کولبران قدیمی و یا کسی که بیشتر از همه نفوذ دارد به عنوان ضمانت چی، بارها را ضمانت می کند. این شخص معمولا 15 تا 20 کولبر دارد و به صاحب بار ضمانت می دهد که بارها را سالم به مقصد در ایران برساند. برای هر کیلو بار هم 60 هزار تومان از مالک می‌گیرد. از این مبلغ فقط 30 هزار تومان سهم کولبر می شود. اگر بار سالم برسد و آسیب نبیند برای هر کیلو بار 30 هزار تومان نصیب ضمانت چی می شود. اگر هم بار آسیب بیند او باید به صاحب بار خسارت بدهد. گاهی اوقات ضمانت چی ها جلوتر از همه در مسیر کولبری حرکت می کنند که به آنها "پیش کول" می گویند. هر کولبر در هفته سه بار برای کولبری به آن سوی مرز می رود و معمولا برای حمل هر بار یک روز و نیم در مسیر است. هرکدام هم معمولا 40 تا 50 کیلو بار به کول می گیرند. اگر هم بار بشکند و یا آسیب ببیند کولبر هیچ پولی نمی گیرد و حتی جریمه هم می شود. بارها پیش آمده که ال سی دی از پشت کولبر می افتد و آسیب می بیند. کولبر باید هزینه آن را هم بپردازد. اما اگر با شلیک نیروهای مرزبانی، بار قاچاق آسیب ببیند جریمه ای نمی پردازند.»
سیروان، از دور خودروهای تویوتا وانت را که در جاده با سرعت می روند نشانم می دهد و می گوید :« بعد از رسیدن اجناس به این طرف مرز 400 متر پایین از خط مرزی، خودروهای تویوتا به خط می شوند واجناس را بار می زنند. آنها مسیرهای بیراهه و اصلی را بلدند و اگر مشکلی پیش نیاید بار قاچاق را به مهاباد می‌رسانند. از آنجا هم بار تقسیم شده و در بسته های مختلف با اتوبوس یا خودروهای دیگر به تهران و یا شهرهای دیگر منتقل می شود.» وقتی از سیروان می پرسم اصلی ترین اجناسی که وارد می شود و کولبران حمل میکنند چه چیزهایی است می گوید:« معمولا بیشترین حجم کالاها مربوط است به پوشاک تاناکورا، انواع لوازم خانگی، ال سی دی، قطعات خودرو،لوازم آرایشی و انواع عطر و ادکلن و بالاخره اجناس ممنوعه.» اجناس ممنوعه؟ سیروان جواب می دهد:« اجناس ممنوعه از پرسودترین اقلام کولبری است که شامل مواردی مثل مشروبات الکلی، آلات قمار و ... می شوند. کرایه حمل این اجناس هم فرق می کند و خیلی بیشتر است و معمولا از مسیرهای بیراهه منتقل می شوند. من البته گاهی خودم شاهد بوده ام که برای انتقال این دست از اجناس، "پیش کول ها" حق حساب هایی هم به این و آن داده اند.»
کولبران جگرخوار در انتظار کار
سراغ پاتوق کولبرها را اگر از هر شهروند سردشتی بگیری نشانی بازار را می دهند. گرگ و میش غروب است که به بازار می رسم. در یک راسته، انبوهی از جگرکی ها را می بینم با ابری از دود زغال های سرخ و بوی برشته قطعاتی از جگر و قلوه که پشت هم ساندویچ می شوند برای باربران شبانگاهی مرز. کولبرها را از کتانی هایی که به پا دارند و طنابی که به پر شال کمرشان بسته اند می توان شناخت. خودشان را برای کولبری آماده می کنند. این ساندویچ ها هم جیره ی راه است؛ سبک و پرقوت و مغذی.
از نوجوانان کم سن و سال 15- 16 ساله تا مردان جاافتاده و حتی پیرمردان 60-70 ساله در میان آنهاست. هرکسی که توانایی حمل بار دارد در این لشکر حاضر است. با چند جوان هم کلام می شوم. بعضی شان ترک تحصیل کرده اند؛ بعضی دیپلم دارند و تعدادی هم لیسانس. می گویند اگر سه روز در هفته کولبری کنند آخر هفته 3 میلیون تومان نصیب شان می شود که در ماه به سختی به 12 میلیون تومان می‌رسد. ناگفته هم پیداست که اصلا راضی نیستند و از سر اجبار و اضطرار تن به کولبری داده اند.
سر صحبت را با قادر، جوان ۲۳ساله سردستی باز می کنم و می پرسم چرا کولبری؟ می گوید:«تا سال 98 دو بازارچه مرزی در سردشت فعال بود که کفاف زندگی خیلی ها رامی داد. در سردشت با جمعیت 130 هزار نفری فقط یک شهرک صنعتی وجود دارد که شاید حتی 300 نفر هم در آن کار نمی‌کنند. برخی از این شرکت ها هیچ فعالیتی هم ندارند و انگار فقط ثبت شده اند. وقتی به آنجا می روی کسی حضور ندارد. خیلی از ما به خاطر نداشتن شغل و درآمد است که سراغ کولبری می رویم.»
اشتغالزایی در مناطق مرزی می تواند معضل کولبری و حتی میل جوانان به مهاجرت را حل کند. این واقعیت را بارها از زبان مردم شهر و روستاهای منطقه سردشت شنیدم. ریباز دهیار روستای کولسه علیا و سفلی با اشاره به اینکه بنیاد برکت تنها نهادی است که تاکنون برای حل معظل کولبری قدم برداشته می گوید:« با تسهیلاتی که این بنیاد در اختیار مردم روستاهای منطقه قرار داده تاکنون 16 هزار نفر که تا قبل از این کولبری می کردند به زمین کشاورزی یا کارگاه هایی که دایر کرده اند برگشته اند.» او از جوانانی می گوید که در حین کولبری جان باختند و دو نفر از آنها هم در راه مهاجرت در سرمای بلاروس از بین رفتند.
دولت کوله ی کولبران را بکشد
بازارچه های مرزی یکی از اقدامات مثبت و مهمی است که باعث کاهش کولبری و ورود کالای قاچاق به کشور شده است. تا سال 98 دو بازارچه مرزی در سردشت رونق خوبی به زندگی مردم بخصوص کولبران داده بود. این را سیروان می گوید و تاکید می کند :« این بازارچه های مرزی باعث شد تا خیلی ها کولبری را کنار بگذرانند. اجناس را به شکل قانونی از آن طرف مرز می آوردیم و هر بار 600 هزار تومان تا یک میلیون می گرفتیم. اما متاسفانه این بازارچه مرزی تعطیل شد. البته در بانه بازارچه مرزی به راه افتاده و رونق خوبی هم به زندگی مردم داده است.»
توجه به وضعیت کولبری و راه اندازی بازارچه های مرزی از اهداف دولت های مختلف خصوصا دولت سیزدهم بوده است. تیرماه امسال دولت لایحه ساماندهی و نظارت بر تجارت مرزی (کولبری و ملوانی) و ایجاد اشتغال پایدار مرزنشینان را با قید دو فوریت به مجلس داد و مرداد ماه کلیات این لایحه به تصویب رسید. در این لایحه که 5 ماده دارد بر لزوم اشتغالزایی پایدار در مناطق مرزی تاکید شده است.
رئیس جمهور سال گذشته در سفر استانی اش به آذربایجان غربی بر ساماندهی کوله‌بری تاکید کرد و گفت:« دولت مرز را نه یک تهدید بلکه فرصت میداند .تجارت مرزی و کولبری باید بر اساس مقررات تجاری کشور سامان دهی شود و بازارچه های مرزی هرچه سریع تر فعال شوند. همزمان وضعیت کولبری ساماندهی شود تا با تسهیل مسیرهای قانونی ، جلوی تجارت از مسیرها غیرمتعارف گرفته شود. ما باید راه های قانونی را باز کنیم تا مردم از این طریق داد و ستدهای خود را انجام دهند و به سود خود برسند.»
اهمیت موضوع قاچاق کالا که رئیس جمهور آن را به مثابه خنجری بر پیکر تولید توصیف کردند باعث شد تا چند روز پیش در آخرین جلسه ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز 5 مصوبه مهم به تصویب برسد. رئیسی با تاکید بر ضرورت شناسایی و برخورد با قاچاقچیان سازمان یافته و عمده از طرح ساماندهی ته لنجی ها و کالاهای ملوانی خبر داد و مسئولان وزارت صمت را مکلف کرد تا کالاهای مجاز در این زمینه را تعیین و بعد از مشخص کردن تعرفه ها آن را به اطلاع ملوانان برسانند.
نورنیوز