تأثیر بازی‌های آنلاین و مرگبار در خودکشی کودکان و نوجوانان

رادیونور: «ساعت ۴:۲۰ صبح از خواب بیدار شوید و یک فیلم ترسناک ببینید»، «ساعت ۴:۲۰ از خواب بیدار شوید و به بالای پشت­بام خانه­تان بروید»، «ساعت ۴:۲۰ صبح با تیغ یا سوزن روی پوست بدن خود خط بیندازید». این فرمان‌­های عجیب ­وغریب و گاهی خطرناک، تنها بخشی از ۴۹  دستورالعمل طراحان و مدیران بازی «نهنگ آبی» به شرکت­‌کنندگانی بود که طبق روال بازی قرار بود صبح روز پنجاهم به یک مکان مرتفع رفته و خود را از بلندی به سمت مرگ پرتاب کنند.  

«نهنگ آبی» از سال ۲۰۱۵ یعنی ۸ سال پیش از یک شبکه اجتماعی در روسیه موسوم به VK شروع شد و ظرف دو سال در اینستاگرام، فیس­بوک، توئیتر، واتس‌اپ، یاهو و تیک­تاک محبوبیت یافت، اما تا قبل از زمانی که «گالینا مورسالیوا» در گزارش خود به آن پرداخت، توجه رسانه‌­ها و مسئولان دولتی و حکومتی این کشور به آن جلب نشد.

گالینا در گزارش جنجالی خود نوشت که حدفاصل نوامبر ۲۰۱۵ تا آوریل ۲۰۱۶ یعنی آبان سال ۱۳۹۴ تا فروردین سال ۱۳۹۶ و در یک بازه یک‌‎­سال و چهار ماهه، دست­کم ۱۳۰ نوجوانی که در گروه‌­های اینترنتی مرگ عضو بودند، خودکشی کردند.

معروف­ترین «گروه مرگ» در آن ایام چالش «نهنگ آبی» بود که شرکت­کنندگان را به رفتارهای خودآزاری و مخرب سوق می‌­داد. این بازی از سوی یک «مدیرگروه» یا «نگهبان» هدایت می‌­شد که وظایف ۵۰گانه‌­ای را به شرکت­کنندگان ابلاغ می‌­کرد. عمده مأموریت‌­های این مراحل ۵۰گانه، باید رأس ساعت ۴:۲۰ دقیقه بامداد انجام می‌­شد تا فرصت استراحت را از گیمرها بگیرد و باعث شود به‌­واسطه خستگی مغز و برهم‌­خوردن تمرکز، دستکاری ذهنی آنها راحت‌­تر و آسیب‌­پذیری­شان بیشتر شود.

نیم میلیون نفر عضو گروه‌های مرگ در روسیه و اوکراین

متعاقب انتشار این گزارش، تحقیقات پلیسی و امنیتی شروع و خیلی زود مشخص شد طراحان و مدیران این بازی در روسیه و اوکراین مستقر هستند. تحقیقات همچنین نشان داد فقط در روسیه ۵۰۰ گروه آنلاین در این زمینه فعالیت می‌­کنند و نیم‌­میلیون نفر عضو گروه‌­های مرگ هستند.

روسیه برای مقابله با این اپیدمی مخوف، ۱۶۸ هزار صفحه­ با محتوای مرتبط با خودکشی کودکان و نوجوانان را مسدود کرد و تا سال ۲۰۲۱ هر ساله ۵ هزار وب­سایت فعال در این زمینه را از دسترس خارج کرد. یکی از افرادی که در این خصوص بازداشت شد، «فیلیپ بودیکین» ۲۱ ساله معروف به «فیلیپ روباهه» بود که سال ۲۰۱۹ اعتراف کرد باعث خودکشی حداقل ۱۷ کودک شده است.

همزمان با آغاز تحقیقات مسکو در سال ۲۰۱۷،  پلیس اوکراین نیز ۹۲۶ گروه مرگ را شناسایی کرد، اما به‌­رغم تشدید نظارت‌­ها و وسعت بازداشت‌­ها نتوانست جلوی سرایت بازهای مهلک را بگیرد و سال ۲۰۲۱ خود را با یک بازی به نام «جغد قرمز» مواجه دید که قوانین آن به بازی «نهنگ آبی» شباهت زیادی داشت.

از «جغد قرمز» تا «مومو»

شرکت‌­کنندگان در بازی «جغد قرمز» باید ۲۴ ساعته آنلاین می‌­ماندند تا به پیام‌­های ارسال­ شده از سوی مدیران یا همان نگهبانان را درجا جواب دهند. بازیکنان در این چالش فرصتی برای خواب و استراحت نداشتند؛ گوشی­ ۲۴ ساعته در دست­شان بود؛ از درس و غذا افتاده بودند؛ به‌­دلیل بی‌­خوابی و بدخوابی فشارخون­شان بالا و پایین می‌­رفت و سردرد رهایشان نمی‌­کرد؛ با این حال هر روز صبح ساعت ۴:۲۰ منتظر دستور جدید بودند تا روز موعود فرا برسد و شرکت­‌کننده در فرمانبردارترین حالت ذهنی و رفتاری، به زندگی خود پایان دهد.

«نهنگ آبی»، یک روز در شکل «جغد قرمز» و روز دیگر در شمایل «پری آتشین» از یک گوشه فضای مجازی بیرون می­زد و مانند یک هیستری جمعی به سایر کشورها از جمله اسپانیا، بریتانیا، فرانسه، قزاقستان، قرقیزستان، لهستان، بلغارستان و لتونی تسری می‌­یافت. «گروه‌­های مرگ» نوجوانان آشفته آمریکا، رومانی، آلمان، ایتالیا، مجارستان، مصر، هند، پرتغال، ونزوئلا و چین را شکار می‌­کرد و درست در روزهایی که پلیس مکزیک، کلمبیا و برزیل دربه‌­در به‌­دنبال گردانندگان سایت‌­های مشوق خودکشی می‌­گشتند، چالش دیگری به‌­نام «مومو» در جای دیگری از جهان کاربران را به خودآزاری و انتحار تشویق می‌­کرد.

خودکشی کودکان، چالش جامعه پست‌مدرن

رواج بازی­‌های مرگبار که دختران و پسران در سنین ۱۲ تا ۱۶ ساله در چنگال خود گرفته بود، حکایت از این داشت که «خودکشی» به یکی از معضلات نوجوانان در جامعه پست­مدرن بدل شده است. جامعه‌­ای که هم‌زمان در دل دو جهان «واقعی» و «مجازی» ساخته شده بود که دیگر مرز روشنی بین‌­شان وجود ندارد.

اگرچه با گسترش اینترنت، خط حائل «آنلاین ­بودن» و «آفلاین ­بودن» عملاً محو شد، اما پارادوکس‌­های جهان واقعی و مجازی، افراد آسیب‌­پذیر به‌­ویژه نوجوانان را بین تصاویر حقیقی و جعلی از زندگی و خود، سرگردان ساخته و مستعد درگیری در چالش­‌های مهلک کرد؛ در چنین شرایطی اقدام به خودکشی بیشتر از آنکه میل به مردن باشد، ناشی از ترس از زندگی است؛ راهی برای خروج از واقعیت‌­های غیرقابل کنترل جهان.

راز چسبندگی بازی

 یکی از پرسش‌­های ناظران اما این بود که چرا شرکت‌­کنندگان پیش از فروپاشی کامل روانی و تسخیر ذهن­شان از سوی گردانندگان، از بازی خارج نمی‌­شوند؟

سوالی ساده که پاسخش به همین سادگی نیست. اگرچه طراحان بازی، روند این گیم‌­ها را به­‌نحوی طراحی کرده­‌اند که جلوی خروج شرکت‌­کنندگان را با توسل به تهدید و سایر اسباب ارعاب بگیرند، اما راز ادامه بازی در «چسبندگی» آن خلاصه می­‌شود. برچسب «چسبنده» معمولاً به ایده‌­ها یا دیدگاه‌­هایی گفته می‌­شود که به اصطلاح عامیانه مانند میخ در مغز فرومی‌­رود و تا مدت‌­ها همان‌جا می‌­ماند و خواب و خیال فرد را درگیر خود می‌­کند. یک بازی برای اینکه «چسبنده» باشد و به‌­نوعی بازیکنان را به خودش معتاد کند باید ۶ ویژگی داشته باشد؛ ساده باشد، حس کنجکاوی فرد را قلقلک بدهد، آیین، مناسک، اعداد و رویدادهای خاص داشته باشد، کم‌­کم اعتماد شرکت‌­کنندگان را جلب کند، هیجان‌­انگیر باشد و آدرنالین خون را بالا ببرد و از همه مهمتر اینکه در بستر یک داستان شکل بگیرد.

گیمرهای حرفه‌­ای می‌­گویند هر بازی به‌­خصوص بازی­‌های آنلاین رایانه­‌ای یک طعمه دارد و این طعمه معمولاً اطلاعات نادرستی است که طراحانِ بازی آن را به­‌عنوان اطلاعات درست به بازیکنان می‌­دهند. همین که بازیکنان این داده‌­های دروغ را باور کنند، روند اعتماد شکل می­‌گیرد و فرآیند دستکاری ذهنی کلید می‌­خورد.

در «نهنگ آبی» طعمه، همان اطلاعاتی بود که سازندگان بازی آن را از گوشیِ شرکت­‌کنندگان تخلیه و بازیکنان را با انتشار و افشای آنها تهدید می­‌کردند. درواقع گروه‌­های مرگ با یکسری تکنیک که به آنها اجازه دستکاری ذهنی و رفتاری شرکت­‌کنندگان را می­‌داد، آنها را از پشت بام خانه‌­شان به پایین پرت می‌­کردند. حال سوال اینجاست صدهاهزار نفری که عضو این گروه­‌های مرگ بودند، اما یکجا دکمه خروج را فشردند و از بازی بیرون آمدند، در کدام بخش پژوهش­‌های یادشده جای می‌­گیرند؟

مروری بر مقالات و گزارش­‌های تفصیلی در این‌­باره نشان می‌­دهد که همه محققان درباره «گروه­‌های مرگ» و تأثیر و تأثرات آنها هم‌­نظر نیستند.

شماری از ناظران معتقدند درباره اپیدمی خودکشی بعد از بازی «نهنگ آبی» اغراق شده است و بر این باورند رویدادهای ناخوشایندی نظیر اقدام به خودکشی هنوز تحت­ تاثیر عواملی چون ژن، بیماری­‌هایی نظیر افسردگی و عوامل محیطی است.

در این میان رسانه‌­ها به­‌ویژه شبکه­‌های اجتماعی متهم هستند؛ برای ایجاد «هراس اخلاقی» با هدف تشدید مراقبت والدین، به داستان­‌ها و خیال‌­پردازی‌­ها درباره «گروه‌­های مرگ» شاخ ­و برگ داده‌­اند و به‌­جای پوشش واقعی یک رویداد، اطلاعات را دستکاری کرده و یک بازی ترسناک به نام «ترس از بازی» راه انداخته‌­اند.

هر ۴۰ ثانیه یک نفر خودکشی می‌کند

با این حال تحقیقات نشان داده‌اند که هر چهل­ ثانیه یک نفر در جهان خودکشی می­‌کند. بر اساس آماری که سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده است، هر سال نزدیک ۸۰۰ هزار نفر در جهان تلاش می­‌کنند به زندگی خود پایان بدهند که از این تعداد ۱۰ درصد اروپایی هستند؛ یعنی میانگین اروپا در خودکشی، ۱۵ نفر در هر ۱۰۰ هزارنفر است که بالاتر از میانگین جهانی یعنی ۱۱ نفر در هر ۱۰۰ هزارنفر، محسوب می‌شود. فقط در سال ۲۰۲۲، دو هزار و سی­ و یک نوجوان زیر ۱۸ سال اقدام به خودکشی کردند که از این تعداد ۱۵۰ نفر جان خود را از دست دادند. آمار تکان‌­دهنده­‌ای که نشان می‌­دهد اقدام به خودکشی کودکان و نوجوانان زیرِ ۱۸ سال در دو سال گذشته دست­کم ۱۰ برابر بیشتر از گذشته است و سرنخ‌ها نشان می‌دهد بازی‌های مرگبار در این آمار بی‌تأثیر نیستند. 

مخاطبان می‌توانند پادکست این یادداشت را در «رادیونور» با عنوان «جغد قرمز» بشنوند.

لینک دانلود فایل پادکست در تلگرام